Brytyjska psycholog Karen Douglas na łamach czasopisma Current Directions in Psychological Science, postanowiła odpowiedzieć na pytanie, dlaczego ludzie wierzą w teorie spiskowe. Zgodnie z jej badaniami, ludźmi kierują zazwyczaj trzy motywy: pragnienie zrozumienia świata, pragnienie kontroli i bezpieczeństwa oraz chęć utrzymania pozytywnego obrazu siebie.
Szukanie wyjaśnień zachodzących wokół zjawisk, jest naturalnym ludzkim działaniem. Nieustannie zadajemy pytania, np.: „Dlaczego pada, gdy chcę wyjść?” lub „Dlaczego nie rozumiesz tego, co próbuję ci wytłumaczyć?”. Na wszystkie te pytania, szybko znajdujemy odpowiedzi. Niekoniecznie prawdziwe, ale koniecznie takie, które nas pocieszą lub będą pasować do naszego światopoglądu. Np. „Pada akurat teraz, ponieważ zawsze mam pecha” lub „Nie rozumiesz tego, co mówię, ponieważ nigdy mnie nie słuchasz”. Zdaniem autorki artykułu, wszyscy mamy jakieś fałszywe przekonania, a teorie spiskowe z definicji są fałszywymi przekonaniami.
Dlaczego tak trudno przekonać kogoś, że teoria, w którą wierzy, nie jest prawdziwa? Ludzie są zainteresowani obroną i podtrzymywaniem swojej teorii z kilku powodów. Po pierwsze spędzili dużo czasu, czytając artykuły, książki lub oglądając filmy, które potwierdziły ich przekonania. Po drugie zrezygnowanie z teorii spiskowej przyniosłoby niepewność, a niepewność wywołuje napięcie i lęk.
Kolejną motywacją wymienioną przez Karen Douglas jest pragnienie kontroli i bezpieczeństwa, a teorie spiskowe (przynajmniej w jakimś zakresie) mogą te pragnienia spełniać. Autorka jako przykład podaje globalne ocieplenie- jeśli ktoś czuje się odpowiedzialny za gwałtowny wzrost temperatur, będzie musiał zmienić swój styl życia, jeśli jednak eksperci czy politycy zapewnią, że globalne ocieplenie jest mistyfikacją, człowiek ten będzie mógł spokojnie żyć tak, jak żył wcześniej.
Ostatnią motywacją wymienioną przez autorkę jest pragnienie utrzymania pozytywnego obrazu siebie. Badania pokazują, że ludzie, którzy czują się marginalizowani społecznie, znacznie częściej wierzą w teorię spiskowe. Zwykle pozytywny obraz siebie, wynika z ról, jakie pełnimy w życiu- jeśli uważamy się za dobrych przyjaciół, pracowników i rodziców- będziemy uważać się za wartościowe osoby. Jeśli jednak czujemy się wykluczeni społecznie, będziemy czuć frustrację, która, choć częściowo, może zostać ukojona przez wiarę w teorię spiskową (np. „jestem ofiarą wielkiego eksperymentu”). Taki rodzaj wiary nie tylko w jakiś sposób usprawiedliwia nasze niepowodzenie, ale także daje poczucie wspólnoty z innymi wyznawcami danej teorii.
Co więcej, teorie spiskowe dają poczucie posiadania uprzywilejowanej wiedzy. Większość ludzi, którzy sądzą, że globalne ocieplenie to prawda, nie robią tego, ponieważ tak doskonale rozumieją naukę, lecz dlatego, że ufają ekspertom wypowiadającym się w tej dziedzinie. Nie muszą zatem szukać dowodów na poparcie swojej tezy, w przeciwieństwie do osób wyznających teorie spiskowe. Osoby niewierzące w globalne ocieplenie, mają całą masę kontrargumentów, które mogą wytoczyć podczas dyskusji, dzięki temu czują, że znają się na danym temacie znacznie lepiej, niż ich rozmówcy.
Podsumowując, do wiary w teorie spiskowe motywują ludzi powszechne i podstawowe potrzeby: zrozumienia świata, poczucia kontroli i bezpieczeństwa oraz podtrzymania pozytywnego obrazu siebie. Ale czy teorie spiskowe rzeczywiście pomagają je zaspokoić? Badania wykazały, że studenci narażeni na teorie spiskowe (np. poprzez przebywanie z ludźmi, którzy je wyznają), wykazują zwiększone poczucie niepewności. Jak zatem można bronić się przed teoriami spiskowymi? Zdaniem dr Douglas próba przekonania bliskiej osoby do porzucenia swojego zdania, poprzez stosowanie racjonalnych argumentów, może przynieść marny efekt. Psycholog podkreśla, że najważniejsze jest pamiętanie o tym, że próbując obalić czyjąś teorię spiskową, kłócimy się o fakty, podczas gdy druga osoba broni swojego poczucia bezpieczeństwa i pozytywnego obrazu siebie. Stawka w jej grze o „prawdę” jest zatem znacznie wyższa.
Photo by 愚木混株 cdd20 on Unsplash